کتاب

با رویکرد روان‌شناختی–سیاسی

1. بحران هویت درون گوتن

گوتن شخصیتی است که از آغاز نمایش دچار بحران هویت است؛ نه می‌داند که چه کسی‌ست، نه می‌داند که باید چه باشد. او ابتدا در نقاب یک شوالیه مؤمن ظاهر می‌شود، اما ناگهان به قتل پدرش دست می‌زند. این چرخش ناگهانی، ریشه در تضادهای درونی و ناامنی روانی او دارد. او به دنبال هویتی مستقل است، اما نمی‌داند چگونه بدون تکیه به مفاهیم مطلق، خودش را بسازد. بین دو قطب شیطان و خدا، بی‌وقفه در نوسان است. هر انتخاب، بحران جدیدی می‌زاید. گوتن در تلاش برای رهایی، به دام خودساخته‌های ذهنش گرفتار می‌شود. و این، جنون تدریجی او را شکل می‌دهد.

 

2. مکانیسم‌های دفاعی در مقابل وجدان

سراسر نمایش، تلاشی است برای خاموش‌کردن صدای وجدان گوتن. او از توجیه‌های اخلاقی برای اعمال خشونت‌آمیزش استفاده می‌کند: می‌خواهد رعیت‌ها را آزاد کند، پس خون‌ریزی مجاز است. این توجیه‌ها همان مکانیسم‌های دفاعی روان‌شناختی‌اند؛ فرافکنی، انکار، عقلانی‌سازی. او هر بار که دست به جنایت می‌زند، خود را به خیرخواهی متهم می‌کند. این تناقض، ذهن او را فرسوده می‌سازد. درواقع، شر گوتن از شر مطلق نیست؛ از ترس از بی‌معنایی‌ست. و در پایان، او ناگزیر است با وجدان خویش رودررو شود.

 

3. شیطان و خدا؛ دو چهره از قدرت

نمایشنامه، برخلاف ظاهر مذهبی‌اش، بیشتر درباره‌ی قدرت است تا دین. شیطان نماد قدرت مطلق و آزادانه است؛ خدا نماد قدرت نادیدنی و نظام‌مند. هر دو گوتن را وسوسه می‌کنند، اما هیچ‌کدام راه نجاتش نیستند. سارتری‌ترین نکته اینجاست که خود انسان باید قدرت را تعریف کند. در جهان سیاسی نمایش، قدرت نه اخلاقی‌ست و نه الهی؛ بلکه تنها ابزار بقاست. گوتن از دل این قدرت بیرون می‌آید، اما نمی‌تواند از آن فاصله بگیرد. هرچه بیشتر پیش می‌رود، بیشتر شبیه دشمنانش می‌شود. قدرت، شخصیتش را می‌بلعد.

 

4. سقوط شخصیت در سایه بحران اجتماعی

گوتن تنها نیست؛ او محصول شرایط اجتماعی و تاریخی خاصی‌ست. نظام فئودالی پوسیده، کلیسای محافظه‌کار، و مردمی سرکوب‌شده، همه در شکل‌گیری او نقش دارند. سارتری این نکته را روشن می‌کند که فرد، جدا از بستر اجتماعی‌اش قابل تحلیل نیست. روان‌شناسی گوتن، سایه‌ای از جامعه‌ای‌ست که در حال فروپاشی‌ست. او نه فقط با خودش، بلکه با تاریخ، سنت و طبقه‌اش نیز در ستیز است. گاه می‌خواهد انقلابی باشد، گاه سلطه‌گر. این تلاطم اجتماعی–روانی، او را به مرز فروپاشی کامل می‌کشاند.

 

5. بازی با نقاب‌ها و گم‌کردن چهره‌ی واقعی

گوتن به‌تدریج به بازیگری تبدیل می‌شود که نقش‌های مختلفی را به‌دلخواه بر چهره می‌زند: قهرمان، جانی، نجات‌دهنده، قاتل. او آن‌قدر در این نقاب‌ها غرق می‌شود که دیگر نمی‌داند چهره‌ی واقعی‌اش کدام است. این بحران هویت، با مفهوم «زیستن در نگاه دیگران» در فلسفه سارتر پیوند دارد. او برای تحسین رعیت‌ها یا نفرت دشمنانش زندگی می‌کند، نه برای خود. در این فرآیند، خویشتنِ اصیلش محو می‌شود. سارتری‌ترین تراژدی زمانی رخ می‌دهد که فرد خود را برای دیگران بازی کند. و گوتن، استاد این بازی تراژیک است.

 

6. آزادی، مرگ، و سکوت پایانی

در واپسین صحنه‌های نمایش، گوتن به مرزی می‌رسد که نه خدا را می‌پذیرد و نه شیطان را. او از هر دو قطب عبور می‌کند و تنها می‌ماند؛ با آزادی خالص و بدون تکیه‌گاه. اما این آزادی، به‌جای رهایی، به سکوت و مرگ می‌انجامد. نه چون شکست خورده، بلکه چون معنایی نیافته است. این پایان، نه اخلاقی‌ست، نه قهرمانانه، بلکه اگزیستانسیالیستی است. گوتن می‌میرد، اما در لحظه‌ی آخر، خود را چون «فاعل کنش» می‌پذیرد. و این، پیروزی نهایی انسان بر همه‌ی اسطوره‌هاست.